صحن انقلاب اسلامی، همان صحن عتیق یا کهنه معروف است که از قدیمی‌ترین و با شکوه‌ترین صحن‌‌های اماکن متبرکه آستان قدس رضوی به شمار می‌رود و در شمال حرم مطهر قرار دارد. ضلع جنوبی آن از طریق کفشداری‌‌های شماره 1، 2، 3، 4 و 5 به شش رواق دارالولایه، دارالشرف، دارالشکر، توحید خانه، گنبد الله‌وردیخان و دارالضیافه راه دارد. ضلع‌های غربی، شمالی و شرقی آن به ترتیب به بست‌‌های شیخ طوسی، شیخ طبرسی و شیخ حر عاملی ارتباط دارند.
این بنای وسیع، حدود 6740 متر مربع مساحت دارد. در ضلع جنوبی صحن انقلاب اسلامی، مقابل ضریح مطهر، پنجره بزرگی معروف به پنجره فولاد جای دارد که بسیاری از زائران در این محل به زیارت و کسب فیض می‌پردازند. علاوه بر آن، بیماران را نیز با توسل به امام (علیه‌السلام) در این محل دخیل می‌بندند و حاجت می‌گیرند و شفا می‌یابند. سردابی که مدفن شیخ حر عاملی است، در ضلع شمالی صحن و مقبره مرحوم شیخ مجتبی قزوینی در ضلع غربی آن جای دارد.
این بنا از نظر نقشه ساختمانی در زمره بناهای چهار ایوان است؛ ایوان طلای نادری در جنوب، ایوان عباسی در شمال، ایوان ساعت در ضلع غربی و ایوان نقاره‌خانه در شرق صحن که به قرینه یکدیگر ساخته شده‌اند. ایوان‌‌های بزرگ به‌جز ایوان طلا، محل راه‌‌های ورود و خروج به صحن است و علاوه بر این، در دو طرف هر ایوان نیز دو گذرگاه کوچک جهت تردد زائران وجود دارد.
صحن انقلاب دو بانی دارد و در دو زمان مختلف ساخته شده است. بر اساس شواهد تاریخی، ابتدا نیمه‌ی جنوبی صحن و ایوان طلای آن را امیر علیشیر نوایی، وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا، در سال 875 ه.ق احداث کرد. نیمه شمالی صحن و ایوان عباسی و دو ضلع شرقی و غربی بنا در عهد صفویه به اهتمام شاه عباس صفوی به قرینه یکدیگر ساخته شد.
کتیبه موجود در پیشانی ایوان طلا به خط محمد رضا امامی، تاریخ احداث بنا را در بردارد. صاحب تاریخ عالم آرای عباسی که معاصر شاه عباس بوده، نوشته است: «شاه عباس که در سال 1021 ه.ق به قصد زیارت به مشهد مشرف شد، اقدام به احداث نیمه شمالی و تکمیل بنا نمود و با کاشی‌‌های معرق و نفیس بیاراست». پس از آن در سال 1095 ه.ق شاه عباس دوم مجدداً صحن را به‌طور کامل تعمیر کرد. تاریخ تعمیر بنا و نام او بر کاشی نفیس، در پیشانی ایوان شمالی صحن (ایوان عباسی) دیده می‌شود که در پایان آن نوشته شده: «کتبه محمدرضا الامامی سنه 1095 ه.ق».
گفتنی است که پس از انقلاب اسلامی، سردرها و ایوان‌‌های بزرگ صحن مرمت یافته و سنگ کف صحن نیز تعویض شد.
ایوان‌‌های رفیع صحن انقلاب اسلامی
ایوان جنوبی (ایوان طلا)
ایوان طلا، قدیمی‌ترین ایوان صحن انقلاب است که در وسط ضلع جنوبی آن جای دارد. این ایوان ابتدا در عهد شاه تهماسب صفوی طلاکاری شد. پس از آن در سال 1145 ه.ق نادرشاه افشار آن را دوباره طلاکاری کرد که از آن پس به ایوان نادری معروف شد. این ایوان با شکوه، یکی از زیباترین طرح‌‌های معماری ایرانی است که مقرنس‌‌های انبوه طلا بر زیبایی و شکوه آن افزوده است.
ایوان غربی
هر یک از ایوان‌‌های غربی، شمالی و شرقی صحن انقلاب، دارای سردر مرتفع خارجی هستند که سردر خارجی آن مشرف به بست‌‌هاست. ایوان غربی که «باب طوس» نامیده می‌شود، در ضلع غربی صحن انقلاب، مقابل بست شیخ طوسی قرار دارد. این بنای تاریخی مربوط به عهد صفویه است. در پیشانی ایوان، کتیبه‌ای به خط ثلث بر زمینه‌ای لاجوردی «آیت الکرسی» را به خطاطی محمد حسین مشهدی در بردارد. در حاشیه سردر ایوان نیز سوره «هل اتی» به خط محمد حسین مشهدی مکتوب است. در شمال و جنوب سر در، دو ترنج، نام معمارباشی و کاشی‌پز را در بردارد و در زیر ترنج‌‌ها نوشته شده:
ای دل غلام شاه جهان باش و شاد باش * پیوسته در حمایت لطف اله باش
قبر امام هشتم و سلطان دین رضا * از جان ببوس و بر در این بارگاه باش
درون ایوان، حدیثی از بخاری و مسلم به خط علی‌رضا عباسی مکتوب است.
ایوان شمالی
این ایوان رفیع که «باب طبرسی» نامیده می‌شود، در ضلع شمالی صحن انقلاب واقع شده و سردر خارجی آن مشرف به بست شیخ طبرسی است. این ایوان از شاهکارهای کم نظیر کاشی‌کاری و دارای کتیبه‌‌هایی است. از جمله، در صفه محرابی شکل وسط ایوان، صلوات بر حضرت رسول و ائمه‌ی طاهرین (علیهمالسلام) کتابت شده و نام خطاط و تاریخ آن در پایان کتیبه مکتوب است: «کتبه محمد رضا الامامی اصفهانی سنه تسع و خمسین بعد الالف 1059».
در کتیبه پیشانی صفه درون ایوان نوشته شده است:
«به رسم حق شناسی از مبارزات حق طلبانه ملت مسلمان ایران به رهبری حضرت آیت‌الله امام خمینی (ره) و یادبود شهدا و مصدومین در این مکان شریف، این‌جا به صحن انقلاب نامگذاری شد. رجب المرجب 1399».
و کتیبه دیگر آن، گویای مرمت ایوان در عصر شاه عباس دوم است. در دو ضلع شرقی و غربی درون ایوان عباسی نیز دعای نادعلی مرقوم شد. سوره مبارکه جمعه در حاشیه ایوان به خط ثلث و رنگ سفید، به خطاطی محمد حسین مشهدی و تاریخ 1262 ه.ق دیده می‌شود.
ایوان شرقی
ایوان ضلع شرقی صحن انقلاب اسلامی، «باب حر عاملی» نامیده می‌شود و سردر خارجی ایوان، مشرف به بست شیخ حر عاملی است. این ایوان از بناهای با شکوه عصر عباسی است که مانند ایوان غربی و به قرینه آن ساخته شده است. در پیشانی ایوان به خط ثلث جلی، آیه مبارکه نور و در دور سردر آن از درون صحن، سوره «مزمل» کتیبه شده است. نام خطاط آن، محمد حسین الشهید المشهدی و تاریخ 1261 در پایان کتیبه دیده می‌شود. بر حاشیه داخلی ایوان دور تا دور، روایتی از صاحب تفسیر کشاف از قول پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم) در مورد آیه شریفه «قل لا أسألکم علیه اجراً الا الموده فی القربی» مکتوب است.
حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) نیز در مورد حضرت امام رضا (علیه‌السلام)، زینت بخش درون ایوان است. در اطراف سردر خارجی ایوان به سمت بست، در کتیبه‌ای صلوات بر چهارده معصوم (علیهمالسلام) نوشته شده و حدیثی از پیامبر (صلی‌الله علیه و آله و سلم) نیز بر چارچوب در مکتوب است و همچنین احادیث دیگری از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله و سلم) و نیز علی بن مهزیار در این سردر کتیبه شده است.
در ضلع شمالی صحن انقلاب اسلامی، یکی از ورودی‌‌های دانشگاه علوم اسلامی رضوی (مدرسه میرزا جعفر سابق) و مقبره شیخ حر عاملی واقع شده است. از مهم‌ترین آثار تاریخی در صحن انقلاب اسلامی، سقاخانه‌ی نادری و نقاره‌خانه است.
سقاخانه‌ی نادری
این بنای تاریخی در وسط صحن انقلاب جای دارد و به سقاخانه اسماعیل طلایی معروف است. به روایت تاریخ، این سقاخانه بین سال‌‌های 1144 تا 1145 ه.ق ساخته شد. سنگاب یک پارچه آن، از سنگ مرمر اعلا با ظرفیت سه کر آب به دستور نادر شاه افشار از هرات به مشهد آورده شد و شخصی به نام اسماعیل خان بر فراز سنگاب، پوششی هشت ضلعی و سقفی گنبدی شکل ساخت و آن را طلاکاری کرد. سقف گنبدی شکل سقاخانه، بر روی پایه‌‌هایی از سنگ مرمر کنده‌کاری و کاشی قرار دارد و سطح آن از بالای کاشی پایه‌‌ها، با خشت‌‌های مطلا تزیین شده است. درون سقاخانه، زیر پوشش آن دور تا دور مزین به اسماءالله است. سقاخانه‌ی نادری در سال 1345 ه.ش مرمت شد.
نقاره‌خانه
یکی از آثار بسیار زیبا و تاریخی صحن انقلاب، ساختمان نقاره‌خانه است. این بنا روی ایوان شرقی صحن قرار دارد. نقارهنوازی در آستان قدس رضوی، از اواسط قرن نهم شروع شد. در سال 860 ه.ق که میرزا ابوالقاسم بابر، نوه گوهرشاد از هرات به مشهد آمد، دستور داد در باغ حرم نقاره بزنند. از آن به بعد تاکنون در ادوار مختلف نقارهنوازی ادامه دارد. در کتاب مهمان نامه بخارا، مربوط به قرن نهم و دهم هجری، به نقاره‌زنی در این عصر اشاره شده است.
در تاریخ عالم آرای عباسی نیز به نقاره‌زنی در عهد صفویه اشاره شده است. بر اساس این کتاب، نقاره‌زنی از آن زمان ادامه داشته و این خدمت جزء رسم‌های معمول آستان قدس رضوی بوده است. نقاره‌خانه حضرت تنها یک بار از سال 1312 ه.ق تا سال 1320 به دستور رضاخان تعطیل شد.
در طول سال، به غیر از دو ماه محرم و صفر و ایام سوگواری، شبانه‌روز دو بار نوبت‌چیان رسمی آستان قدس نقاره می‌زنند. زمان نقارهنوازی دقایقی پیش از طلوع و غروب آفتاب است که طبل و کرنا با آهنگی خاص نواخته می‌شود و با نواختن آخرین ضربت، طلوع و غروب خورشید را اعلام می‌کنند. علاوه بر این، در عیدهای مذهبی و میلاد معصومان (علیهمالسلام)، نقاره شادمانی نواخته می‌شود و همچنین هنگام بروز کراماتی از حضرت نیز نقاره شکوه و عظمت دربار رضوی به صدا در می‌آید.
مقبره‌ها
مقبره‌ی شیخ حر عاملی، در ضلع شمالی صحن انقلاب اسلامی، آرامگاه مرحوم شیخ حسن‌علی اصفهانی، معروف به نخودکی در ضلع شمالی صحن انقلاب اسلامی، جنب ایوان عباسی، مقبره‌ی شیخ مجتبی قزوینی، در زاویه‌ی جنوب غربی صحن انقلاب اسلامی، در شبستان مجاور رواق دارالاجابه قرار دارد.
ساعت بزرگ صحن انقلاب
این ساعت که به ساعت معاون معروف است، در سردر ایوان غربی صحن انقلاب اسلامی، به‌جای ساعت بزرگ و قدیمی صحن آزادی نصب شده و به‌نسبت وزن کمتری دارد.
بر اساس شواهد موجود، مرحوم عبدالحسن معاون، ساعت قدیمی را در تاریخ 22/11/1333 (بیش از 50 سال قبل) از‌هامبورگ آلمان خریداری کرد و به مشهد آورد. در روز 8/12/1333 طی تشریفاتی، لوازم و وسایل آن را باز و به اطاق سردر صحن کهنه انتقال داد. این ساعت قدیمی در فروردین ماه سال 1334 به‌وسیله محمد حسین صالحی، ساعت‌ساز آستانه، در محل کنونی نصب شد. تاریخ مکتوب بر بدنه ساعت، سال 1954 م را نشان می‌دهد.
نحوه‌ی کار ساعت صحن انقلاب
این ساعت به صورت سه سیستم مجزا طراحی شده است:
1ـ دستگاه کوک ساعت
2ـ دستگاه زنگ ربع زن
3ـ دستگاه زنگ ساعت زن با آهنگی دیگر که به‌وسیله سیم بوکسل کوک می‌شود.
ساعت با الکترو موتور به صورت خودکار روزی دوبار کوک می‌شود. طول سیم بوکسل‌‌های کوک ساعت، 140 متر است و در زمان خاموشی برق، تا 24 ساعت به‌طور خودکار کوک دارد.
سیستم کوک ساعت به‌گونه‌ای است که در هنگام خاموشی ممتد، می‌توان آن را به‌وسیله هندل دستی کوک کرد.